Fonte de San Xoán

Tamén coñecida como a Fonte do Santo, está coroada por unha inscrición e a auga caía nunha pía. Está nunha das portas da muralla do Castro Valente (debía estar máis claro a principios de século), e para Jesús C. Rodríguez está escrita por algún presbítero da veciñanza en 1706, se cadra coincidindo co traslado da ermida a máis abaixo, á Capela de San Xoán do Caeiro (Santa Mariña de Barcala-A Estrada), onde hoxe está, á beira do cruce da estrada de Pontecesures a Baloira, coa pista que baixa a San Miguel da Barcala. Na contorna da fonte aínda se ven as bases dun edificio aos pés da muralla. Cóntase que a imaxe de San Xoán que está na capela veu desta fonte.

O cardeal del Hoyo (Memorias del Arzobispado de Santiago del Cardenal Jerónimo del Hoyo, 1607) menciona en Santa Mariña da Barcala “una hermita en lo alto del monte que se llama San Juan de Castro Valente, donde dicen había en años pasados gran devoción y concurso de gente”.

O médico, escritor e político estradense Don Manuel Reimóndez Portela apreciaba nela a seguinte inscrición: “RECTOR. DAN b D. O DEVº. DnDIEGO P/Rª. 1705” (A estrada rural, 2007).

Contan os máis vellos do lugar que no Castro Valente había soterrado un castelo, e que nel había trigo para vivir durante moitos anos. Tamén dicían que no lugar coñecido como Campo do Espiño había unhas escaleiras cara ao interior da terra. Incluso se menciona a existencia dunha cama de pedra que cura a esterilidade feminina, elemento común a outros puntos da xeografía galega.

O texto que segue a continuación foi extraído do libro A Estrada Rural, escrito por Manuel Reimóndez Portela en 1990, e describe algunhas das lendas vinculadas ao Castro Valente e á Fonte de San Xoán ou Fonte do Santo.

Unha fermosa lenda que contan os veciños e recolleuna moi ben Olimpio Arca Caldas: “No Castro Valente viviron os mouros. Como non eran capaces de botalos xuntáronse os veciños e colleron todas as cabras de Confurco, aldea de Herbón, Requián, Trasande, Santa Mariña, San Miguel e Bandín e atáronlle candelas aos cornos e de noite acendéronas e levounas o pastor polo Monte de Arriba. Os mouros colleron medo cando ollaron tantos guerreiros e fuxiron cara ao río Ulla. Uns afogaron xa no río e os que puideron salvarse foron mortos polos homes que xa os esperaban en Carcacía. Naquel forte non entraba ninguén xa que a muralla tiña 14 cuartas de ancho. Cada mouro tiña alí a súa fogueira”.

Tamén no castro din os veciños que había unha viga de ouro debaixo dun camiño e que os carros ao ir gastando as pedras da rodeira chegarían a ela. Na Casa do Frade saía unha galiña con pitos de ouro pola noitiña.

Tamén neste sitio aparecía unha tenda arraiada cunha moza moi belida á fronte dela. Cando lles preguntaba aos que a ollaban que lles gustaba máis... tiñan que dicirlles que lle gustaba a tendeira e todo canto tiña... senón desaparecía por encanto.

Di a lenda que o San Xoán que está na capela do Caeiro, veu do Castro Valente, e que se atopou na chamada fonte do Santo... a imaxe ía fuxindo cara ao monte e collérono quitándolle os zapatos para que non fuxise.

Outra versión di: na fonte do monte do Castro Valente, fonte do Santo, ten unha pía grande onde cae a auga... un veciño desta parroquia foi por ela e púxoa no curral para darlles de comer aos porcos. De alí a uns días morréronlles todos. Non tivo máis présa que devolverlle a pía á fonte do Santo.